علّامه (Allameh) در لغت صیغه مبالغه عربی؛ به معنی کسی که بسیار می‌داند، دانشمند و بسیار داناست.[۱] از نظر اصطلاحی علامه از القاب خاصی است که صرفا به بعضی از دانشمندان برجسته علوم اسلامی اطلاق شده و به آن شهره شده‌اند. هرچند به معنی پروفسور و Polymath نزدیک است اما این لقب مانند آیت الله از القاب خاص دانشمندان مسلمان در کشورهای فارسی، عربی و اردو زبان است و همسانی در زبان‌های دیگر (بخصوص انگلیسی) ندارد.
علامه لقبی برای دانشمندان اسلامی است که در چندین رشته دست داشته، دارای معلومات وسیع بوده و صاحب‌نظر و تاثیرگذار بوده باشند. این لفظ جزء الفاظ رسمی حوزوی محسوب نمی‌شود. و حتی به همه دانشمندان مسلمان با این ویژگی ها نیز اطلاق نمی‌شود بلکه تنها عده‌ای از این دانشمندان به این لقب مشهور شده‌اند. این لقب غالبا اگر توسط دانشمندان بزرگ حوزه بر کسی اطلاق شود، در بین سایرین نیز جا می‌افتد. به طور مثال، علامه امینی، محمدرضا حکیمی را با لقب علامه خطاب کرد. سپس لقب علامه به محمدرضا حکیمی نیز اطلاق شد.
غالبا در مورد اساتید صاحب نظر در فلسفه و گاه فقه و حتی ادبیات و فرهنگ -که معمولا مطالعات دینی نیز دارند- اطلاق می شود. در مطالعات دینی معاصر در غالب موارد، علامه به تنهایی اشاره به علامه طباطبائی می باشد. و در گذشته در فقه معمولا اشاره به علامه حلی است.
علامه دانش خود را از طریق استدلال کسب می کند از اینرو اکثر معروفین به علامه فیلسوف نیز بوده‌اند. در عصر پیش از اسلام، میان اعراب کسی که آگاه به انساب مردمان بوده را علامه می‌گفتند.[۲].[۳]
مشتهرین به لقب علامه
در حوزه دینی [و بعضا ادبی] افراد زیر مشهور به علامه می‌باشند:
معروف‌تر به علامه
علامه طباطبایی: سید محمدحسین طباطبایی، معاصر، از مفسر معاصر و صاحب تفسیر المیزان.
علامه مجلسی: محمدباقر بن محمدتقی مجلسی ثانی، از محدثین قرن یازدهم و صاحب بحارالانوار.
علامه حلی: حسن بن یوسف بن مطهر حلی، ملقب به آیت الله و معروف به علامهٔ دهر، از فقهای قرن هشتم، هر گاه کلمه «علامه» را بدون قرینه‌ای ذکر می‌کنند، معمولا منظورشان اوست.
علامه امینی: عبدالحسین امینی، از علمای معاصر و صاحب کتاب الغدیر.
علامه حسن‌زاده آملی: حسن حسن‌زاده عاملی (حسن طبری آملی) و معروف به علامه ذوالفنون
علامه جعفری: محمد تقی جعفری، فیلسوف مسلمان و مولوی شناس معاصر.
علامه بحرالعلوم: سید محمدمهدی طباطبائی بروجردی، از فقهای قرن دوازدهم.
علامه عسکری: سید مرتضی عسکری، محقق و نویسنده معاصر و رئیس دانشگاه اصول دین.
علامه ثانی (محمدباقر وحید بهبهانی): اصولی بزرگ و مجدد اصولیگری.
خواجه نصیرالدین طوسی: محمد بن محمد بن حسن الطوسی، معروف به علامهٔ بَشَر (علّامة البشر)
کم‌تر معروف به علامه
علامه جلال الدین دوانی: از فلاسفه و متکلمین قرن نهم.
علامه علی دوانی: علی رجبی دوانی، از فقها و مورخین معاصر
علامه شوشتری: محمد تقی شوشتری از رجالیون و فقهای معاصر.
علامهٔ بحرانی (سید هاشم بحرانی)؛ محدث و مفسر اخباری بزرگ قرن دوازدهم.
علامه فیض کاشانی: ملا محمدمحسن فیض کاشانی، فقیه، مفسر و محدث قرن یازدهم.
علامه نائینی: محمد حسین غروی اصفهانی، از مجتهدین بزرگ و حامیان مشروطه.
علامه آیت الله جوادی آملی: عبدالله جوادی آملی، فقیه، مفسر، فیلسوف و نویسنده معاصر.
علامه سید محمدحسین حسینی طهرانی: عارف، حکیم و فقیه معاصر.
علامه ریاحی: شیخ علی ریاحی نبی، از محدثین، مفسرین، فقها و مجتهدین معاصر.
علامه شعرانی: میرزا ابوالحسن شعرانی، مشهور به علامه ذوالفنون.
علامه کرباسچیان: علی اصغر کرباسچیان، مؤسس مدرسه علوی.
علامه میر حیدر آملی: سید حیدر عاملی، عارف و نویسنده و مفسر قرن هشتم.
علامه حسن مصطفوی: میرزا حسن مصطفوی، مفسر معاصر.
علامه محمدرضا حکیمی: نویسنده و پژوهشگر معاصر.
علامه مرتضی مطهری: نویسنده و فیلسوف معاصر.
علامه محدث نوری: میرزا حسین نوری، صاحب کتاب مستدرک وسائل الشیعه.
علامه محمدرضا قمشه‌ای
علامه میرجهانی
علامه کاشف الغطاء
علامه قاضی
علامه محمد تقی آملی
علامه قطب الدین رازی ورامینی
علامه کُلینی
علامه سعیدالعلماء
علامه شیخ مرتضی ریزی
علامه محمداسماعیل صائنی زنجانی
علامه سید محمد جواد غروی
علامه محمدرضا جعفری اشکوری
علاّمه سجاوندی
غیر ایرانی
علامه اقبال لاهوری
علامه سید اسماعیل بلخی (افغانستانی)
علامه سید صفدر حسین نجفی (پاکستانی)
علامه طالب جوهری (پاکستانی)
علامه شمس الدین (لبنانی)
حوزه ادبی
علامه قزوینی؛ دانشمند در حوزه ادبی و دینی
علامه دهخدا؛ دانشمند ادبی
علامه همایی
منابع
↑ لغت علامه واژه یاب.
↑ علامه لغتنامه دهخدا
↑ چه دانشی سودمند است؟ حوزه نت
علامه لغتنامه دهخدا
