حوزهٔ علمیه نامی است که به مراکز آموزشی و پژوهشی دینی در جهان اسلام و به ویژه در میان شیعیان داده می‌شود. نخستین حوزه علمیه ویژه شیعیان در سدهٔ چهارم قمری در شهر نجف عراق در کنار حرم علی بن ابی‌طالب (امام اول شیعیان) توسط شیخ طوسی برپا شد. اکنون مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در شهرهای قم، نجف و مشهد قرار دارند.
حوزه‌های علمیه در ایران
هم اکنون حوزه‌های علمیه موجود در ایران، تحت مدیریت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. این مرکز زیر نظر جمعی به انتخاب جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، به نام شورای عالی حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. مدیر حوزه علمیه قم، با تصویب اعضای شورای عالی حوزه انتخاب می‌شود و همچنین سیاست‌های کلی و بنیادین حوزه نیز علاوه بر تایید این شورا، بیش‌تر با نظر رهبری اعمال می‌شود. مدیر کنونی مرکز مدیریت حوزه، سید هاشم حسینی بوشهری است. مرکز مدیریت حوزه علمیه قم دربرگیرندهٔ بیش از ده معاونت از جمله آموزش، پژوهش، تبلیغ، تهذیب، امور مدارس، آمار و بررسی است. معاونت امار و بررسی مرکز مدیریت، سرویس اطلاعاتی حوزه‌است و با طلابی که از آن چه «موازین طلبگی» عنوان شده فراتر روند به شدت برخورد می‌کند. حوزه علمیه قم دارای مراکز تخصصی از جمله تفسیر، نهج البلاغه، تبلیغ، کلام، فلسفه و علوم حدیث می‌باشد.
پذیرش
هرسال در ماه اسفند یا فروردین، ثبت نام در آزمون ورودی حوزه، انجام می‌شود. بعد از گرفتن آزمون که معمولاً در دو سطح «دیپلم» و «زیر دیپلم» انجام می‌شود. توزیع قبول شدگان براساس محل‌های مورد نظر برای تحصیل انجام می‌شود و بعد از این، قبول شدگان برای تحصیل در قم، برای انجام مصاحبه، به مرکز مدیریت فراخوانده می‌شوند و کسانی که برای شهرستان‌ها قبول شده‌اند به حوزه‌های شهرستان. برای کسانی که بعد از گرفتن مدرک از دانشگاه بخواهند به حوزه بروند، هیچ گونه آزمونی در نظر گرفته نشده و برای پذیرش فقط مصاحبه می‌کنند.در گذشته چنین بود ولی امروزه دانشجویان هم برای مشخص شدن وضعیت هوشی و علمی مورد ازمون و مصاحبه قرار می گیرند. ورودی‌های فوق دیپلم به بالا، در مدرسه معصومیه قم مشغول به تحصیل می‌شوند. مدارس موجود در قم، جمعا حدود ۲۵ مدرسه‌است که نصف ان مربوط به طلاب دیپلمه و نصف دیگر مدارس سیکل هستند. برنامه درسی مدارس سیکل با مدارس دیپلم تفاوت اندکی دارد. سیستم آموزشی همه حوزه‌های ایران، کاملاً یکی است.
تغییر نظام آموزشی
نظام سنتی: تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، حوزه‌های علمیه بر پایهٔ همکاری متقابل استاد و شاگرد اداره می‌شد و نظام آموزشی واحد و نظام‌مندی نداشتند. نظام جدید: بعد از انقلاب، حوزه‌ها به تابعیت شورای عالی حوزه‌های علمیه و مدیریت «مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه» تحت شورای عالی حوزه‌ها درآمدند. به دنبال آن ساختارهای سنتی در برخی از بخش‌ها فرو ریخت و حوزه‌های علمیه ساختار جدیدی یافتند.
حوزه علمیه خواهران
در میان شیعیان تحصیل علوم دینی میان زنان به صورت منفرد و پراکنده بود. از حدود چهار دهه پیش، مراکز تحصیلی علوم دینی زنان به شکل سامان‌یافته به تعداد کمی وجود داشت. شورای عالی حوزه علمیه قم در اسفند ۱۳۷۵ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران را تأسیس کرد تا «با مدیریت واحد، مدارس علمیهٔ خواهران را سازماندهی، هدایت و نظارت کند».[۱] مدیر «حوزه‌های علمیه خواهران کشور»، یک مرد روحانی به نام محمودرضا جمشیدی است. فعالیت‌های این نهاد به «تلاش برای حفظ و گسترش نگرش مردسالارانه در میان زنان» متهم می‌شود.[۲]
تحصیلات حوزوی
رشته‌های درسی رایج در این مراکز در درجه اول فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و در کنار آنها کلام، حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ اسلام، منطق، فلسفه و به ندرت اخلاق، عرفان، طب، ریاضیات و نجوم می‌باشد. دانش‌آموختگان این مراکز روحانی و شاغلین به تحصیل طلبه نامیده می‌شوند. این طلاب پس از گذراندن دوره مقدماتی و سپس دوره آموزشی سطح به درس خارج وارد می‌شوند و درصورت تکمیل آن مجتهد می‌شوند. مجتهدین تراز اول که مورد رجوع شیعیان برای شناخت احکام شرعی باشند مرجع تقلید نام دارند. این مراجع علاوه بر ارائه احکام شرعی به پرورش طلاب در دروس عالی خارج می‌پردازند. شیوه تحصیل حوزه‌های علمیه از دوران گذشته به ارث رسیده و با اعمال تغییراتی هنوز اعمال می‌شود. در نظام آموزشی حوزه، طلاب هم‌زمان با تحصیل به آموزاندن کتاب‌های پیشین اشتغال دارند. همچنین علاوه بر شرکت در نشست درس استادان، به مباحثه با دیگر طلاب در موضوعات درسی می‌پردازند. مهم‌ترین کتب درسی حوزه شامل شرح لمعه دمشقیه، اصول فقه، فرائدالاصول (رسائل)، مکاسب و کفایةالاصول می‌باشد.
دوره‌های تحصیل
دوره های تحصیلی شامل مقدمات، سطوح و دوره های عالی (خارج) می شود. در کنار دروس اصلی، دروس جنبی قرآنی، عقاید و تاریخ اسلام و تخصصهای غیرفقهی مانند رشته‌های تفسیر، کلام، تبلیغ نیز تدریس می شود. دوره های حوزه به ترتیب شامل موارد زیر می شود: سطح یک :شش سال رشته عمومی معادل کاردانی سطح دوم سه سال رشته های تخصصی معادل کارشناسی سطح سوم دو سال رشته های تخصصی معادل کارشناسی ارشد سطح چهارم حضور در دروس خارج معادل دکتری مدرک نهایی حوزه اجتهاد است که از سوی مراجع جامع الشرایط وجامعه مرسین حوزه صادر می گردد. آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان و...) و آشنایی با دروس پایه مثل منطق و فقه، با استفاده از کتاب‌های جامع المقدمات، هدایه، صمدیه، سیوطی، مغنی و تلخیص‌های آن، المنطق و یا تلخیص المنطق و... از مواد درسی اصلی این دوره است. و دروس جانبی تجوید، عقاید، تاریخ اسلام و تفسیر نیز و فقه و اصول نیمه استدلالی و سپس استدلالی است که مواد آن از کتب فقهی شرح لمعه، مکاسب و کتب اصولی مثل اصول مظفر، معالم الأُصول یا اصول الإستنباط، اصول الفقه، رسائل، کفایة الأصول تدریس می‌شود. همچنین دروس جانبی پیشین دنبال می شود.
دوره خارج عالی ترین دوره است. رسیدن به استبناط فقهی است و خارج متن تدریس می شود. اما مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و جواهر الکلام، تحریر الوسیله و عروة الوثقی در فقه طرح می‌شود و در حقیقت این دوره تحقیقاتی حوزه محسوب می‌شود. این دوره حداقل شش سال است.[۳] [[مدیا:مدیا:Example.ogg]]
فهرست حوزه‌های علمیه
حوزه علمیه قم
حوزه علمیه نجف
حوزه علمیه خراسان
حوزه علمیه تهران
حوزه علمیه اصفهان
حوزه علمیه میبد
مدرسه گلشن نیشابور
مدرسه فضل بن شاذان نیشابور
حوزه علمیه تبریز
حوزه علمیه شیراز
حوزه علمیه جهرم
حوزه علمیه بیروت
حوزه علمیه دمشق
حوزه علمیه اهواز
منابع
↑ معرفی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران
↑ «وبلاگ نویسی ۱۰۰۰ طلبه زن برای گسترش فرهنگ اسلامی در جهان». شهرزادنیوز، ۲۱ دی ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲۱ دی ۱۳۹۱.
↑ مراحل تحصیل در حوزه‌های علمیه تبیان
پیوند به بیرون
حوزه دات نت
شورای عالی حوزه‌های علمیه
مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه
مرکز مدیریت حوزه علمیه استان قم
معاونت آموزش حوزه علمیه قم
مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران
جامعةالزهراء (حوزه علمیه خواهران - قم)
پایگاه خبری حوزه
افق حوزه - نشریه خبری حوزه علمیه
مقالاتی پیرامون حوزه
