نحوه تدریس در حوزه با گذشت زمان تغییر کرده است. تا نمیه دوم قرن چهاردهم هجری دانشآموز وارد مکتبخانه میشد. و پس از آشنایی با حروف به فراگرفتن قرآن کریم میپرداخت و پس از آشنایی مختصری با مقدمات صرف و نحو و غیره به حوزه داخل میگردید. ولی بعد از افتتاح مدارس جدید و انقراض مکتبخانهها دانشآموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه ملحق میگردند.
تاکنون چنین مرسوم و رایج بوده است که هر طلبهای با ورود به حوزه علمیه در دوران تحصیل خود، مراحل مشخصی از سطوح علمی را پشتسر میگذاشت. ابتدا، این مراحل را به طور اجمال مد نظر قرار میدهیم، تا زمینه بحث از موضوع اصلی فراهم آید:
1.دروس مقدماتی
2.سطح
3.خارج
4. دروس تخصصی
5. دروس جنبی
دروس مقدماتی:
در نظام فعلی حوزه علیمه قم، این مرحله شامل پایههای اوّل تا سوم است و هدف اصلی در این دوره، آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان و...) و آشنایی با دروس پایه مثل منطق و فقه است که به طور معمول از کتابهای جامع المقدمات، سیوطی، مغنی و تلخیصهای آن، المنطق و یا تلخیص المنطق و... استفاده میشود.
هدفهای فرعی در این مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومی مثل ادبیات فارسی و مستدل شدن و تثبیت عقاید در طلاب است.
دروس سطح
در نظام فعلی حوزه، این مرحله شامل پایههای چهارم تا دهم است. در این دوره اهداف زیر تعقیب میشود:
1 ـ بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی؛
2 ـ آشنا شدن با روشهای استنباط از آیات و احادیث؛
3 ـ خواندن یک دوره کامل فقه و اصول؛
4 ـ تعمیق عقاید و گسترش اطلاعات عمومی طلاب به وسیله دروس عمومی.
در این دوره به طور معمول در علم اصول کتابهایی نظیر: معالم الأُصول یا اصول الإستنباط، اصول الفقه، رسائل، کفایة الأصول تدریس میشود.
در علم فقه، کتابهایی نظیر شرح لمعه و مکاسب تدریس میشود.
این مرحله بین چهار تا هفت سال طول میکشد که زمان آن بستگی به استعداد و تلاش طلاب دارد.
مرحله درس خارج
این مرحله عالیترین دوره دروس حوزوی محسوب میشود که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احکام از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا میشود و معمولاً متن درسی خاصی ندارد. ولی برای نظم بخشیدن به مطالب، مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و جواهر الکلام، تحریر الوسیله و عروة الوثقی در فقه طرح میشود و در حقیقت این دوره تحقیقاتی حوزه محسوب میشود.
در سالهای اخیر، رشتههای تخصّصی تفسیر و کلام و تبلیغ نیز در کنار فقه و اصول تشکیل شده است که متخصصان و محقّقانی در آن رشتهها تربیت میکنند.
از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، لذا زمان این دوره برای افراد متفاوت است. ولی این دوره دست کم شش سال طول میکشد.
4) دروس تخصصی:
هدف از این دروس - که تحت عنوان رشتههای تفسیر، کلام، تبلیغ و ... شروع شده است - پرورش متخصص، در رشتههای خاص مورد نیاز حوزه و جامعه است. این کار پرارزش باعث میشود که شخص علاوه بر اجتهاد در فقه و اصول، در یکی از رشتههای علوم اسلامی متبحر شود، تا بتواند منشا خدمات مفیدی در حوزه و جامعه شود; نه این که بعد از صرف مدت زمان طولانی برای تحصیل، به نتیجه مطلوبی نرسد
5) دروس جنبی یا عمومی:
در حوزه علمیه قم و در بعضی شهرستانها، همزمان با دوره مقدمات و سطح، درسهایی تحت عنوان عقاید، تفسیر، اقتصاد، ملل و نحل، علوم قرآن، اخلاق و ... تعلیم داده میشود که در رشد فکری طلاب و گسترش اطلاعات علمی آنها موثر است. این درسها هر چند لازم است، ولی مرحله مستقلی در درسهای حوزه محسوب نمیشود
شیوههای تدریس در درسهای مقدمات و سطح
غالب اساتید در این دوره از یک الگوی تدریس پیروی میکنند که شش مرحله را در بردارد:
1 ـ مطالعه قبل از تدریس، که شامل مطالعه کتاب درسی و حواشی و شروح آن میشود.
2 ـ روخوانی درس با رعایت کامل قواعد ادبیات که گاهی قسمتی از آن به عهده شاگردان گذاشته میشود.
3 ـ بیان مطالب درس به صورت دستهبندی شده و به اصطلاح «خارج درس».
4 ـ تطبیق مطالب گفته شده با متن کتاب مورد تدریس به صورت جمله به جمله.
5 ـ بیان مطالبی خارج از کتاب (از حواشی و شروح یا نظریات خاص استاد) که در ضمن درس بیان میشود؛ ولی برخی اساتید برای جلوگیری از مشوش شدن ذهن طلاب، آن مطالب را در پایان درس ذکر میکنند.
6 ـ پاسخ گویی به سؤالات شاگردان در سه مرحله.
الف) قبل از شروع درس؛ ب) در حین درس؛ پ) بعد از درس.
بررسی: نقاط قوت و ضعف فراوانی برای این دو دوره گفته شده که به برخی از آنها اشاره میکنیم.صرف و نحو زبان عربی، معانی و بیان و منطق است که هدف اصلی از این درسها، تسلط طلاب به «زبان قرآن» میباشد و این مرحله در حکم کلید فهم معارف اسلام است; چرا که احادیث و سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار - صلوات الله علیهم - به همین زبان است. این دوره بین سه تا چهار سال به طول میانجامد.
